Οικονομική κρίση και ψυχική υγεία

Επίπτωση της οικονομικής κρίσης στην ψυχική υγεία στην Ελλάδα

Οι περισσότερες από τις σύγχρονες μελέτες που διερευνούν τις επιπτώσεις των οικονομικών κρίσεων στην ποιότητα ζωής των ατόμων, δείχνουν συσχέτιση ανάμεσα στην ανεργία ή άλλους οικονομικούς δείκτες και τα επίπεδα γενικής νοσηρότητας, θνητότητας, κατάθλιψης και αυτοκτονικότητας. Η τρέχουσα οικονομική κρίση στην Ευρώπη μπορεί να συγκριθεί με τις μεγαλύτερες οικονομικές κρίσεις του περασμένου αιώνα, ενώ πληθώρα επιδημιολογικών μελετών προβάλλει τη θετική συσχέτιση μεταξύ ανεργίας ή χαμηλότερου εισοδήματος και επιβαρυμένης ψυχικής υγείας.

Η σημασία των ψυχικών και ιδιαιτέρως των συναισθηματικών διαταραχών για τη δημόσια υγεία, διαφαίνεται από το γεγονός πως κατατάσσονται ανάμεσα στις πρώτες αιτίες που προκαλούν σημαντική έκπτωση στη λειτουργικότητα του ατόμου, ενώ αναμένεται να αυξηθούν και να γίνουν μέχρι το 2020 δεύτερες σε συχνότητα μετά την ισχαιμική καρδιοπάθεια (WHO, 2001a).

Μελετώντας τις υπάρχουσες έρευνες διαπιστώνουμε τον αντίκτυπο των οικονομικών υφέσεων στη ψυχική υγεία, μέσα από την αύξηση των αυτοκτονιών, των ανθρωποκτονιών, των καταχρήσεων αλλά και των ψυχικών διαταραχών (Marmot & Bell, 2009) ενώ παρατηρείται ισχυρή συσχέτιση μεταξύ οικονομικής ανέχειας και εμφάνισης καταθλιπτικής διαταραχής (Scutella, Wooden, 2008) (Butterworth, Rodgers & Windsor, 2009).

Παράμετροι όπως το χαμηλό εισόδημα, η ανασφάλεια, η απελπισία, η κοινωνική μεταβολή, ο κοινωνικός αποκλεισμός αλλά και η συν- νοσηρότητα με σωματικά νοσήματα ενισχύουν την συναισθηματική και ψυχική ευαλωτότητα των ανθρώπων που βρίσκονται αντιμέτωποι με μια ισχυρή οικονομική κρίση (Patel & Kleinman, 2003) (Patel, Gwanzura et.al, 1995).

Σημαντικό ρόλο στη «ψυχολογική επιβίωση» των ανθρώπων αυτών παίζουν τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς τους τα οποία σχετίζονται με την αυξημένη ευαλωτότητα στην ψυχοκοινωνική απειλή, όπως νεύρωση ή χαμηλή ανοχή στην ματαίωση (Tivendell & Bouronnais, 2008), τα ατομικά χαρακτηριστικά που αντικατοπτρίζουν την ανάγκη αίσθησης ελέγχου των καταστάσεων (Judge & Bono, 2001) και τα ατομικά χαρακτηριστικά που αφορούν στο γενικό αίσθημα αυτοεκτίμησης και προσωπικής αξίας.

Ενδιαφέρον προκαλεί η διαπίστωση πως η ψυχική υγεία όσων εργάζονται συχνά δεν επηρεάζεται αρνητικά ή ακόμη μπορεί να επηρεαστεί και θετικά μπροστά στο φαινόμενο της οικονομικής κρίσης -γνωστό ως «healthy worker effect» φαινόμενο- καθώς βιώνοντας τη συναισθηματική ασφάλεια μιας σταθερής εργασίας αλλά και υψηλότερα επίπεδα αυτοεκτίμησης, στέκονται ψυχικά υγιέστεροι απέναντι στη δίνη της οικονομικής δυσπραγίας.

Οι Stuckler et. Al (2009) μελέτησαν σε 26 χώρες της Ευρώπης, για το διάστημα 1970-2006, τον τρόπο με τον οποίο οι οικονομικές μεταβολές μπορεί να επηρέασαν τα ποσοστά θνησιμότητας στην Ευρώπη κατά τις τρεις τελευταίες δεκαετίες. Τα ευρήματα δείχνουν πως για κάθε αύξηση 1% στην ανεργία επακολουθούσε αύξηση της τάξης του 0,8% στις αυτοκτονίες στις ηλικίες κάτω των 65 ετών, καθώς και αύξηση 0,8% στις ανθρωποκτονίες.

Αύξηση πάνω από 3% στην ανεργία είχε, αντιστοίχως, ακόμη μεγαλύτερη επίδραση στα ποσοστά των αυτοκτονιών (αύξηση >4%) στις ηλικίες κάτω των 65 ετών, καθώς και στους θανάτους από χρήση αλκοόλ. Σε αντίστοιχη έρευνα στην Κίνα (Philips et.al, 1999) βρέθηκε ότι οι κοινωνικές αλλαγές, περιλαμβανομένων των μεγάλων οικονομικών απωλειών σε οικονομικό επίπεδο καθώς και της εξασθένησης τωνν οικογενειακών δεσμών, οδηγούν σε αύξηση των ποσοστών των αυτοκτονιών, κυρίως μέσω της αύξησης των καταθλιπτικών διαταραχών.

Τέλος, οι Chang et. Al (2009) μελέτησαν τις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης κατά το διάστημα 1997-1998 σε ανατολικές και νοτιοανατολικές ασιατικές χώρες διαπιστώνοντας πως σε σύγκριση με το 1997, τα ποσοστά αυτοκτονιών των ανδρών το 1998 αυξήθηκαν κατά 40% ενώ η άυξηση των αυτοκτονιών στις γυναίκες ήταν λιγότερο αισθητή.

Με σκοπό τη διερεύνηση ενδεχόμενης επίπτωσης της τρέχουσας οικονομικής κρίσης στη ψυχική υγεία των Ελλήνων, διερευνήθηκε (Γιωτάκος, 2011) η συσχέτιση δύο ισχυρών οικονομικών δεικτών, του ποσοστού ανεργίας και της μεταβολής του μέσου εισοδήματος της τελευταίας εικοσαετίας σε σχέση με μια σειρά δεικτών που αφορούν την ψυχική υγεία: εισαγωγές σε ψυχιατρική κλινική, επισκέψεις σε εξωτερικά ιατρεία και επείγοντα ψυχιατρικών κλινικών, αυτοκτονίες, ανθρωποκτονίες, θνησιμότητα και διαζύγια την τελευταία δεκαετία.

Μελετώντας τα ευρήματα της έρευνας παρατηρούμε πως βρέθηκε σημαντική συσχέτιση μεταξύ του ποσοστού ανεργίας και των επισκέψεων στα εξωτερικά ιατρεία όσο και στο τμήμα επειγόντων του Αιγινήτειου νοσοκομείου. Ακόμη, το ποσοστό ανεργίας βρέθηκε να σχετίζεται θετικά με τον αριθμό των ανθρωποκτονιών όπως επίσης και με τον αριθμό διαζυγίων κατά την ίδια περίοδο. Τα ευρήματα αυτά παρουσιάζουν σημαντικές ομοιότητες με τα ευρήματα σε έρευνες χωρών με αντίστοιχες οικονομικές κρίσεις, όπως σε χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ, στην Ασία και στις ΗΠΑ και συνηγορούν στο συμπέρασμα πως καθώς η οικονομική ανασφάλεια και η ρευστότητα αγγίζουν τις βασικές αξίες της επιβίωσης και του βιοπορισμού, κι ενώ το άγχος, ο φόβος και η συναισθηματική ανασφάλεια χαράσσονται βαθύτερα στο ψυχισμό του ατόμου, η εμφάνιση ψυχικών διαταραχών ευνοείται.

Μάλιστα, εστιάζοντας στα σύγχρονα ελληνικά δεδομένα, παρατηρούμε πως βιώνοντας σημαντικές απώλειες, όπως αυτή της εργασίας, της προσδοκίας και των ονείρων, ο μέσος Έλληνας βρίσκεται αντιμέτωπος με μια ουσιαστική κρίση ταυτότητας και ένα έντονο άγχος επιβίωσης που σε βάθος χρόνου τον οδηγούν στη συναισθηματική απομόνωση αλλά και στην ανάπτυξη ψυχικών διαταραχών, με συχνότερη την κατάθλιψη.

Ινστιτούτο Ψυχικής και Σεξουαλικής Υγείας
Ευφροσύνη Φωτεινάκη
Συμβουλευτική Ψυχολόγος